Όχι, δεν είναι ντεμοντέ να θυμάσαι 

τον Ανδρέα Παπανδρέου..

Σαν σήμερα, 23 Ιουνίου 1996, ο Ανδρέας Παπανδρέου απεβίωσε, ως φυσική συνέπεια της πολύμηνης νοσηλείας του στο Ωνάσειο, αφήνοντας πίσω του ένα κόμμα και μια παράταξη κραταιά στην εξουσία, όπου 18 χρόνια μετά είναι και πάλι στην εξουσία, δίχως ωστόσο να είναι και τόσο κραταιά.


Στόχος του παρόντος post δεν είναι να ψάλλουμε την πολιτική νεκρολογία του Ανδρέα Παπανδρέου, ούτε να πούμε πόσο ανυπέρβλητος ηγέτης ήταν, ούτε βέβαια να ισχυριστούμε ότι αυτός κατέστρεψε την Ελλάδα, όπως πάνε να μας πείσουν οι απανταχού Βορίδηδες
Έχοντας υπόψη το σημερινό άρθρο του Κώστα Γιαννακίδη στο protagon, όπου ο δημοσιογράφος θέτει την απορία τι θα γινόταν αν επέστρεφε ο Ανδρέας, θέλουμε να θέσουμε ως ερευνητικό ερώτημα τι ήταν εντέλει ο Παπανδρεϊσμός και αν υπήρξε, πώς μπορεί σήμερα να υπάρξει, αν είναι απαραίτητο να υπάρξει. Σ' αυτό το ερώτημα υπάρχουν δύο κυρίαρχες αφηγήσεις, εντός της λεγόμενης "σοσιαλιστικής" οικογένειας:

Η μια τοποθετείται με όρους νοσταλγίας, με την Μελίνα, τον Γεννηματά και τον Τρίτση στο κάδρο, η οποία αποθεώνει τον Ανδρέα Παπανδρέου και πιστεύει ότι η σημερινή ανάκαμψη του ΠΑΣΟΚ περνά μέσα από τις επιστροφές στις ρίζες. Αυτό το ρεύμα προσπαθεί απ' ότι φαίνεται να το οικειοποιηθεί η Φώφη Γεννηματά, που λόγω του ένδοξου ονόματός της, θέλει να εκφράσει το "κοινωνικό" ΠΑΣΟΚ, εκείνο που διαμορφώθηκε την δεκαετία του '80.

Η άλλη είναι εκείνη που βλέπει τον Ανδρέα Παπανδρέου κριτικά, καταλογίζοντάς του στοιχεία λαϊκισμού, πελατειασμού, που απορρίπτει τον τρόπο ζωής και τα ήθη που έφερε ο Ανδρέας στην πολιτική σκηνή, ενώ αυτή η άποψη δεν παύει να βλέπει το φαινόμενο Παπανδρέου κάπως με ζήλια ή και μνησικακία, επειδή ποτέ δεν μπόρεσε να εκφραστεί με όρους πλειοψηφίας στο ΠΑΣΟΚ.

Αν υπήρχε διαδίκτυο και epikairo το 1996, θα λέγαμε ότι οι παραπάνω απόψεις αντιπροσωπεύονταν από τον Άκη Τσοχατζόπουλο και τον Κώστα Σημίτη στο ιστορικό Συνέδριο του 1996, το οποίο διεξήχθη λίγες μόλις ημέρες μετά τον θάνατο του ιδρυτή, όπου ο Πρωθυπουργός από τον Ιανουάριο Σημίτης εξελέγη πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ εκβιάζοντας τους Συνέδρους ότι αν δεν εκλεγεί πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ θα παραιτηθεί. Τότε το να είναι κορυφαίο στέλεχος ή πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ σήμαινε πολλά περισσότερα από το να είσαι στην κυβέρνηση. Σήμερα, επί ημερών Βενιζέλου, το παν είναι να είσαι πρώτα στην κυβέρνηση και μετά "κάτι" στο κόμμα.

Από τότε κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι και σήμερα, 18 χρόνια μετά τον θάνατο του ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ, το ερώτημα που ανακύπτει είναι αν υπήρχε ποτέ παπανδρεϊσμός και αν ναι ποια ήταν τα χαρακτηριστικά του, τα οποία μάλιστα μπορούν να του προσδώσουν κι ένα αίσθημα ιδεολογικού ρεύματος. Χωρίς τα πορίσματα που θα βγoυν να είναι οριστικά ή απολύτως σωστά και ολοκληρωμένα, αυτά τα πορίσματα θα προσπαθήσουν να αποτελέσουν ένα πρόκριμα για την απάντηση ενός επόμενου ερωτήματος: Αν μπορεί να υπάρξει νεοπαπανδρεϊσμός, ως ένα νέο ιδεολογικό ρεύμα που μπορεί να εκφράσει την ολότητα της δημοκρατικής παράταξης.

1) Εμβάθυνση πολιτικών δικαιωμάτων:

Ο Ανδρέας, με την εμφάνιση του πρώτου κόμματος μαζών στη σύγχρονη πολιτική ιστορία, κατάφερε να εμβαθύνει τη συμμετοχή των απλών πολιτών στην πολιτική διαδικασία, όχι μόνο με τον εκδημοκρατισμό ηθών (όπως θα δούμε παρακάτω), αλλά και με τον εκδημοκρατισμό αξιωμάτων. Κατοχυρώνοντας τον συνδικαλισμό, αλλά και ανοίγοντας και την διεκδίκηση αξιωμάτων από τα κάτω (στην τοπική αυτοδιοίκηση κυρίως), έδωσε το δικαίωμα σε εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες, που μέχρι τότε αισθάνονταν αποκλεισμένοι και στο περιθώριο, διαχρονικά να χρηματίσουν σε πόστα που είχαν άμεση σχέση με την διαχείριση των δημοσίων πραγμάτων, με τον κάθε πολίτη να μπορεί να γίνεται γνώστης των προβλημάτων και να συμμετέχει στην επίτευξη λύσεων. Με απλά λόγια η διαχείριση των πολιτικών υποθέσεων διαχύθηκε προς τα κάτω, όπου ο καθένας μπορούσε να διεκδικήσει μερίδιο, χωρίς μεσάζοντες και αδιαμεσολάβητα, στην διοίκηση μιας τοπικής κοινότητας, μέχρι ενός Υπουργείου..

2) Εμφάνιση κοινωνικών δικαιωμάτων:

Από τα σπουδαιότερα χαρακτηριστικά του Παπανδρεϊσμού. Όχι, δεν θα μιλήσουμε για τη σπουδαία μεταρρύθμιση του ΕΣΥ, αντίθετα θα μιλήσουμε ότι για πρώτη φορά αναπτύχθηκε κρατική φροντίδα και σχεδιάστηκαν πολιτικές που στόχο είχαν την κοινωνική συνοχή και εν γένει την εδραίωση του κοινωνικού κράτους. Για πρώτη φορά ο Παπανδρεϊσμός έβαλε στο κράτος την υποχρέωση να μεριμνά για την υγεία, την παιδεία, την εργασία των πολιτών και να χαράσσει πολιτικές με στόχο την εμβάθυνση των δομών κοινωνικής αλληλεγγύης. Ο Παπανδρεϊσμός προσπάθησε να οικοδομήσει ένα κράτος το οποίο θα εγγυόταν στον πολίτη τα στοιχειώδη, εισάγοντας μάλιστα ως θεμελιώδη πολιτική την ελάχιστη αξιοπρεπή διαβίωση, εξασφαλίζοντάς του την ακώλυτη πρόσβαση στις δημόσιες υπηρεσίες. Παράλληλα ο Παπανδρεϊσμός εγκαινίασε την κοινωνική διαπραγμάτευση, δηλαδή την ροή αιτήματος-επεξεργασμένης πολιτικής, μεταξύ πολιτικής εξουσίας και κοινωνικού συνόλου, όπου αυτό γινόταν μέχρι τότε μέσω του τοπικού βουλευτή.

3) Κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων: Ακόμα και οι πολέμιοι του Παπανδρεϊσμού του αναγνωρίζουν ότι επί Ανδρέα Παπανδρέου ο έλληνας έπαψε να φοβάται τον χωροφύλακα, ενώ η θέσπιση του πολιτικού γάμου, αλλά και η αποποινικοποίηση της μοιχείας έδωσε την ευκαιρία στον κάθε πολίτη να διαμορφώσει το δικό του σχέδιο ζωής, δίχως αυτό να υποβάλλεται σε προηγούμενη έγκριση από το κράτος, μέσω του μηχανισμού του πιστοποιητικού κοινωνικών φρονημάτων ή της αστυνομοκρατίας. Ποτέ άλλοτε η χώρα μας δεν έζησε καθεστώς πλήρους ελευθερίας της γνώμης, ποτέ άλλοτε η ελληνική κοινωνία δεν έζησε τέτοιο καθεστώς κοινωνικής απελευθέρωσης, μάλιστα από ένα σοσιαλιστικό κόμμα.

4) Εθνική συμφιλίωση: Από τα μείζονα χαρακτηριστικά του Παπανδρεϊσμού, με κορωνίδα την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης. Ο Παπανδρεϊσμός δεν προσπάθησε να θεσπίσει όρους πολιτικής ανεξιθρησκείας, δηλαδή μια κρατούσα "πολιτική" θρησκεία, η οποία θα επέτρεπε την ανάπτυξη μειοψηφικών ρευμάτων, αρκεί να μην την έθιγαν. Ο Παπανδρεϊσμός μπόρεσε να υπερβεί τα μετεμφυλιακά πάθη και να αποκαταστήσει την αδικία που συντέλεστηκε με την Αριστερά προδικτατορικά. Μπορεί η πράξη νομιμοποίησης του ΚΚΕ από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή το '75 να ήταν το πρώτο βήμα της εθνικής συφιλίωσης, ωστόσο αν ρωτούσε κάποιος τον Εθνάρχη, αν ασπάζεται το ενδεχόμενο ο λαός να εκλέξει αριστερή κυβέρνηση, δεν νομίζουμε ότι θα απαντούσε καταφατικά. Ο Παπανδρεϊσμός προσπάθησε να θεσπίσει κοινούς όρους παιχνιδιού για όλους, χωρίς αποκλεισμούς, αφήνοντας ανοικτή την τροπή μεταξύ των αντίπαλων ιδεολογικών ρευμάτων.

5) Καθολική εκπροσώπηση: Αυτό επετεύχθη τόσο με την κατοχύρωση του συνδικαλισμού, όσο και με την δράση του ΠΑΣΟΚ ως ενός οργανωμένου δικτύου που κάλυπτε ευρύ σύνολο κοινωνικών ομάδων και δυνάμεων. Ο Παπανδρεϊσμός μέσω της κατοχύρωσης του συνδικαλισμού μπόρεσε να δώσει φωνή στην κάθε επαγγελματική ομάδα, καθιστώντας τη ενεργό πολιτικό παίκτη στη δημόσια σφαίρα, όταν παλαιότερα τα συνδικάτα βρίσκονταν υπό την πλήρη χειραγώγηση του κράτους. Παρά τα πολλά εκφυλιστικά φαινόμενα, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι ο Παπανδρεϊσμός επανακαθόρισε τον όρο "εκπροσώπηση", δημιουργώντας κοινωνικά δίκτυα στο εσωτερικό της ελληνικής κοινωνίας, τα οποία θέλησαν -και πέτυχαν- την ενεργό συμμετοχή τους στα πράγματα, όπου για πρώτη φορά η πολιτική εξουσία έμαθε να διαλέγεται με τον κοινωνικό παλμό, αφού πριν, στο κράτος των νοικοκυραίων, το αξίωμα ήταν δουλειά-φόβος-σπίτι.

6) Καθολικός σεβασμός στο εξωτερικό: Ποιος αμφιβάλλει ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν έχαιρε βαθειάς και ευρείας εκτίμησης από τους ευρωπαίους εταίρους, οι οποίοι μάλιστα τον αντιμετώπιζαν ισότιμα; Εδώ η Μάργκαρετ Θάτσερ θυμάται να λέει για τον Ανδρέα "δεν θυμάμαι να ήρθε ποτέ σε κάποια Σύνοδο Κορυφής της Ε.Ε. και να μην πήρε κάτι για την χώρα του". Ο Παπανδρέου ήταν προσωπικότητα διεθνούς κύρους και ο λόγος του μετρούσε. Μπορεί τότε η Ε.Ε. να ήταν διαφορετική και οι συσχετισμοί δυνάμεων υπέρ της Ελλάδος, εντούτοις ο Παπανδρέου είχε το πολιτικό κεφάλαιο να αξιοποιήσει προς όφελος της Ελλάδος αυτές τις συμπάθειες, ενώ σε περίοδο ψυχρού πολέμου κατάφερε να κρατήσει τις ισορροπίες, χάρις και των διασυνδέσεών του με τον αραβικό κόσμο και το κίνημα των αδεσμεύτων.

7) Κάθετη διείσδυση στα κοινωνικά στρώματα και οικοδόμηση συμμαχιών: Ο Παπανδρείσμός τι το διαφορετικό είχε από την Δεξιά; Ότι κατάφερε μέσω του ΠΑΣΟΚ να αγκαλιάσει ευρεία στρώματα της ελληνικής κοινωνίας, συνασπίζοντας κοινωνικές ομάδες ετερόκλητες γύρω από κοινά αιτήματα. Ο Παπανδρεϊσμός δεν προσπάθησε να κάνει σμυφωνίες κορυφής, ούτε να νομιμοποιήσει μια ελίτ στα μάτια του λαού, ως ενδεδειγμένη ομάδα διακυβέρνησης. Αντίθετα κατάφερε να συσπειρώσει στις τάξεις από τον αγρότη και τον μικροεπιχειρηματία, μέχρι τον δημόσιο υπάλληλο και τον συνταξιούχο, οικοδομώντας μια πλατιά κοινωνική συμμαχία που κράτησε το ΠΑΣΟΚ όρθιο ακόμα και μέχρι σήμερα. Ο Παπανδρεϊσμός κατάφερε να συσπειρώσει στις τάξεις του τη νεολαία της εποχής, συνδυάζοντας την επιστημονικότητα με την λαϊκότητα, παντρεύοντας κατά το δυνατόν τις δημιουργικές δυνάμεις του τόπου.

8) Ανάδειξη νέων πολιτικών στελεχών και ηγετικής ομάδας: Ο Παπανδρεϊσμός το 1981 συσπείρωνε στις τάξεις του πολιτικούς λίγο έως πολύ άγνωστους στο ευρύ κοινό. Ο Παπανδρέου δεν προσπάθησε να πετύχει μια έντιμη αποστρατεία για την προδικτατορική γενιά της Ένωσης Κέντρου, ούτε το ΠΑΣΟΚ αποπειράθηκε να βγάλει μπροστά κοινωνικά καταξιωμένες προσωπικότητες της εποχής αποκλειστικά. Πλάι στην Μελίνα Μερκούρη υπήρχαν πολιτικοί που αναδείχθηκαν από τον Ανδρέα, ο οποίος δεν δίστασε να "πλάσει" νέα πολιτικά στελέχη και να τα ρίξει στην αρένα της πολιτικής. Με απλά λόγια ο Παπανδρεϊσμός αξιοποίησε ότι το δημιουργικότερο υπήρχε στην ελληνική κοινωνία σε επίπεδο νέων και άφθαρτων στελεχών, οι οποίοι υπό την καθοδήγηση ενός χαρισματικού ηγέτη μπόρεσαν να αναπτύξουν τις πολιτικές δεξιότητες και να κυβερνήσουν. Ο Παπανδρεϊσμός δεν συμβιβάστηκε με το παλαιό, ούτε επεδίωξε να γίνει αρεστός σε διάφορα πολιτικά τζάκια. Αντίθετα θέλησε μέσω του πολιτικού κινήματος της "Αλλαγής" να αλλάξει μια για πάντα τους όρους του πολιτικού παιχνιδιού.

Αυτά εν ολίγοις ήταν τα κυρίαρχα χαρ/κα του Παπανδρεϊσμού Πλάι σ' αυτά θα μπορούσαν να προστεθούν κι άλλα, όπως φυσικά είμαστε σίγουροι ότι οι πολέμιοί του θα προσπαθήσουν να θυμηθούν τον λαϊκισμό, τον πελατειασμό, την πολιτική με δανεικά, την Δήμητρα Λιάνη και την βίλα της οδού Αγράμπελης ή τους πρασινοφρουρούς. Αυτό το post, όπως είπαμε στην εισαγωγή. σκοπό έχει να αποκρυσταλλώσει τα θεμελιώδη χαρ/κα του Παπανδρεϊσμού και το κατά πόσο μπορεί να λάβει χαρακτήρα ιδεολογικού και πολιτικού ρεύματος, το οποίο μάλιστα στο σήμερα θα μπορέσει να διεκδικήσει ρόλο ηγεμονικό στον επανακαθορισμό της δημοκρατικής παράταξης.

Κατά την προσωπική μας άποψη πιστεύουμε ότι μπορεί και γιατί όχι να μεταξελιχθεί στο κοινωνικό και πολιτικό ρεύμα του Νεο-Παπανδρεϊσμού, όπως εκείνο εκφράστηκε τη διετία 2009-2011 από τον Γιώργο Παπανδρέου και την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ. Για να μπορέσει όμως να ευδοκιμήσει ο "Νεο-Παπανδρεϊσμός" ως πολιτικό και ιδεολογικό ρεύμα, πρέπει να διαθέτει, κατά τη γνώμη μας τις εξής βασικές αρχές:

1) Συμμετοχή: Ως αντανάκλαση της εμβάθυνσης των πολιτικών δικαιωμάτων, ο Νεο-Παπανδρεϊσμός οφείλει να βάλει πάλι τον πολίτη στο προσκήνιο μέσω της διεύρυνσης της συμμετοχικότητας και πάνω απ' όλα την εμπέδωση της διαφάνειας και της αυτονομίας της πολιτικής. Ο Νεο-Παπανδρεισμός μπορεί να επιστρέψει την πολιτική στο τραπέζι με το εργαλείο της συμμετοχικότητας, όπως οι δημοψηφισματικές διαδικασίες, η ηλεκτρονική δημοκρατία και διαβούλευση, η καθημερινή λογοδοσία της εξουσίας στους πολίτες.

2) Ανεκτικότητα: Είναι προφανές ότι η σμίκρυνση του ΠΑΣΟΚ στα χέρια του Βενιζέλου είχε σαν αποτέλεσμα να βγουν από το ντουλάπι της ελληνικής μας ιστορίας πολλοί δαίμονες, όπως εκείνοι του φασισμού, αλλά και της εμφυλιακής διένεξης μεταξύ Δεξιάς του Σαμαρά και Αριστεράς, όπως εκφράζεται σήμερα από τον ΣΥΡΙΖΑ. Αυτοί οι δαίμονες για να πάψουν, να εκλείψουν οριστικά, θα πρέπει ο Νεο-Παπανδρεϊσμός να επεξεργαστεί την οικοδόμηση ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου, στο οποίο δεν θα περισσεύει κανείς, επανακαθορίζοντας τους όρους του πολιτικού παιχνιδιού τους οποίους όλοι πρέπει να σέβονται. Παράλληλα η ανεκτικότητα θα πρέπει να έχει ως στόχο την ενσωμάτωση των μεταναστών στην χώρα μας και την παροχή ίσων ευκαιριών για εκπαίδευση, εργασία και πολιτική συμμετοχή. Αυτή η ανεκτικότητα θα μπορέσει να περιορίσει την επιρροή του χρυσαυγιτισμού, ο οποίος τα τελευταία 2 χρόνια μπόρεσε πάλι να διαιρέσει την ελληνική κοινωνία.

3) Εκπροσώπηση της "αόρατης" κοινωνίας: Το μεγάλο στοίχημα του Νεο-Παπανδρεϊσμού το να μπορέσει να δώσει φωνή, όχι απαραίτητα με μια κομματική δομή, αλλά με την εμφάνιση νέων συμμετοχικών θεσμών, στο μεγάλο κομμάτι εκείνο της κοινωνίας που νιώθει σήμερα απομονωμένο και περιθωριοποιημένο. Ο Νεο-Παπανδρεϊσμός οφείλει να αξιοποιήσει το μέγιστο της κοινωνικής δυναμικής, να επαναζυμωθεί με την κοινωνία, να την πείσει ότι η δημοκρατία, το κράτος δικαίου, η πολιτική είναι υπόθεση όλων και όχι μονάχα ολίγων και εκλεκτών. Η "αόρατη" κοινωνία είναι η μετεξέλιξη αυτού που ο Ανδρέας Παπανδρέου ονόμασε "μη προνομιούχους" και προς σ' αυτή την κατεύθυνση ο Νεο-Παπανδρεϊσμός πρέπει να επανεφεύρει το κοινωνικό κράτος, όχι με τις στρεβλώσεις που μας οδήγησαν στην χρεοκοπία, αλλά με όρους κοινωνικής δικαιοσύνης και έντιμων συναλλαγών, στην λογική της προστασίας του αδύνατου και όχι της παραμονής του σ' αυτή την κατάσταση. Ο Νεο-Παπανδρεϊσμός οφείλει να φέρει στο προσκήνιο όχι το κράτος πρόνοιας, αλλά την δημοκρατία πρόνοιας.

4) Εμφάνιση νέων στελεχών: Επίσης ένα πολύ μεγάλο στοίχημα, που όλοι το ευαγγελίζονται, αλλά λίγοι το κάνουν. Ο Νεο-Παπανδρεϊσμός δεν είναι ανάγκη να ασπαστεί το δόγμα "πολιτική χωρίς πολιτικούς". Από την άλλη δεν πρέπει να ειδωθεί ως μια εταιρεία ή μια υπηρεσία του Δημοσίου, όπου θα μαζέψει τα καλύτερα βιογραφικά. Ο Νεο-Παπανδρεϊσμός δεν χρειάζεται μονάχα καταξιωμένους επιστήμονες ή καλλιτέχνες, ούτε πρέπει να αντιμετωπιστεί ως ένα όχημα προσωπικής δικαίωσης μιας διαδρομής. Αντίθετα ο Νεο-Παπανδρεϊσμός χρειάζεται στελέχη και πρόσωπα τα οποία θα καταστήσουν κτήμα στο ευρύ κοινό τις αρχές και τις αξίες του. Αν η διακυβέρνηση Γιώργου Παπανδρέου είχε ένα μεγάλο έλλειμμα, ήταν το ότι δεν διέθετε επαρκή (σε αριθμό) στελέχη για να επικοινωνήσουν τις βασικές στρατηγικές επιλογές της πολιτικής του και εν γένει του οραματός του. Με γνώση του πρόσφατου παρελθόντος λοιπόν, ο Νεο-Παπανδρεϊσμός θα πρέπει να ριζώσει ξανά στις νεότερες και παραγωγικότερες γενιές, όχι μόνο για να διεκδικήσει την εξουσία στο άμεσο μέλλον, αλλά για να εξασφαλίσει την βιωσιμότητα της δημοκρατικής παράταξης τις επόμενες δεκαετίες. Είναι ζωτικής σημασίας η εμφάνιση μιας νέας γενιάς πολιτικών στελεχών, που όχι μόνο θα ανδρώσουν τον Νεο-Παπανδρεϊσμό, αλλά θα εξειδικεύσουν και θα εκλαϊκεύσουν το όραμα που χρειάζεται από εδώ και μπρος η ελληνική κοινωνία.

Καταληκτικά: Όχι, το να μιλάς για την κληρονομιά του Ανδρέα Παπανδρέου δεν είναι καθόλου ντεμοντέ, ούτε ενοχικό. Αντίθετα μιας κατα προτάγματα πάνω στα οποία γεννήθηκε και αναπτύχθηκε ξαναεμφανίζονται και πάλι στην ελληνική κοινωνία, ξεπερνώντας την έννοια του παρωχημένου. Για να μπορέσει όμως ο Παπανδρεϊσμός να ξαναδιεκδικήσει τα χαρακτηριστικά ενός ηγεμονικού ιδεολογικού ρεύματος πρώτα στην δημοκρατική παράταξη και έπειτα στην κοινωνία, απαιτείται η μετεξέλιξή του στον Νεο-Παπανδρεϊσμό, ο οποίος θα αποτελέσει και την φυσιολογική του συνέχεια..