Πάγκαλος: Ανατομία ενός οράματος


Οταν μια 3η του Σεπτέμβρη, μια σχετικά ολιγομελής διαδήλωση επαγγελματιών φοιτητών και στρατιωτικών ανέβηκε στα ανάκτορα (το σημερινό κτίριο της Βουλής) και διεκδίκησε Σύνταγμα η απάντηση του ελέω Θεού μονάρχη Οθωνα ήταν ανέλπιστα θετική.

Ο Οθωνας δεν σκόπευε να τηρήσει τις δεσμεύσεις που είχε αναλάβει, όπως αποδείχτηκε στα χρόνια που ακολούθησαν ως την έξωσή του. Η ιδέα μιας περιορισμένης, δηλαδή συνταγματικής, μοναρχίας ήταν ξένη προς τον τρόπο του σκέπτεσθαι που επικρατούσε στις βασιλικές αυλές της Κεντρικής Ευρώπης, εκείνη την εποχή. Η διεκδίκηση της λαϊκής κυριαρχίας θα συνεχιζόταν και θα διευρυνόταν μέχρι να πάρει μορφή, με άλλη όμως δυναστεία, το πολίτευμα της Βασιλευόμενης Δημοκρατίας.
Συμβολικά βέβαια, η 3η του Σεπτέμβρη 1843 διατήρησε μια έντονη σημασία. Η αναφορά σε αυτήν κατά τη διάρκεια όλων των πολιτειακών περιπετειών που ακολούθησαν ήταν συχνή. Οταν ο Ανδρέας Παπανδρέου και οι άμεσοι συνεργάτες του αποφάσισαν τη δημιουργία ενός αυτοτελούς πολιτικού φορέα της κεντροαριστεράς ήταν φυσικό να επιλέξουν αυτή την ημερομηνία για να δημοσιεύσουν τη Διακήρυξη που στα χρόνια που ακολούθησαν όλο και περισσότεροι εμνημόνευαν ενώ όλο και λιγότεροι είχαν διαβάσει.
Είχε περάσει ένας και μισός μήνας περίπου από την ανατροπή της δικτατορίας. Ακόμα και το υπό απαγόρευση ΚΚΕ είχε αναπτύξει δραστηριότητα σε όλη τη χώρα και πραγματοποιούσε αξιοσημείωτες εκδηλώσεις. Τα εκλογικά δεδομένα είχαν λίγο – πολύ προσδιοριστεί. Οι νοικοκυραίοι που αποτελούσαν και αποτελούν, πιστεύω, την πλειοψηφία του εκλογικού σώματος είχαν εκφραστεί με την ιστορική ρήση του Μίκη Θεοδωράκη «Ο Καραμανλής ή τα τανκς». Στον χώρο της κομμουνιστικής προέλευσης αριστεράς, το ΚΚΕ είχε κατακτήσει την πρωτοκαθεδρία και επιβάλει τον νόμο του σε μια «Ενωμένη Αριστερά» που ήταν προφανές ότι σε ελάχιστο χρονικό διάστημα μετά τις εκλογές θα διαλύετο εις τα εξ ων συνετέθη.
Στον Ανδρέα είχε προταθεί από τον ρεαλιστή Γεώργιο Μαύρο η ηγεσία της Ενωσης Κέντρου. Ο ρεαλιστής και μετριοπαθής καστελλορίζιος πολιτικός αναγνώριζε την ιδιοκτησία της οικογενείας στο οικογενειακό τρόπον τινά μαγαζί.
Αν ο Ανδρέας Παπανδρέου δεχόταν την πρόταση, εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες που είχαν εμπεδώσει στα χρόνια της δικτατορίας την πεποίθηση ότι Δημοκρατία χωρίς διεκδίκηση της εθνικής ανεξαρτησίας και χωρίς πρόγραμμα κοινωνικών μεταρρυθμίσεων δεν ήταν δυνατόν να υπάρξει θα έμεναν άστεγοι και η Ελλάδα θα παρέμενε η μόνη χώρα της Ευρώπης χωρίς σοσιαλδημοκρατικό χώρο.
Η Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη ικανοποιούσε αιτήματα που δεν είχαν ακόμα με σαφήνεια εκφραστεί.
Προσπαθούσε πάνω στην πείρα των αντιδικτατορικών αγώνων να οικοδομήσει μια προοπτική για το αύριο. Ηταν για εκείνη την εποχή και για αυτές τις συνθήκες οραματικό κείμενο.
Πολλοί χαρακτήρισαν τότε τον Ανδρέα Παπανδρέου «τυχοδιώκτη». Τότε, πολύ πριν κυβερνήσει, τα αμερικανικά μέσα ενημέρωσης και οι «αρμόδιες» υπηρεσίες τον κατέγραψαν ως «maverick», δηλαδή ως απρόβλεπτο. Ηταν αδιανόητο να υπάρχει ένας τέτοιος ηγέτης για όλους αυτούς που είχαν μάθει να συναλλάσσονται με μια υπόδουλη Ελλάδα ή με μια Ελλάδα που η πολιτική της ηγεσία είχε εκ των προτέρων προσδιορίσει στον εαυτό της όρια και σε ό,τι αφορά την κοινωνική πολιτική και σε ό,τι αφορά τις θεσμικές μεταρρυθμίσεις, αλλά κυρίως σε ό,τι αφορούσε τις διεθνείς πρωτοβουλίες και αναζητήσεις συμμαχιών. Η κακόβουλη ερμηνεία της καθυστέρησης της δημοσίευσης της
Διακήρυξης ήταν ότι όσοι συσπειρώθηκαν γύρω από τον Ανδρέα Παπανδρέου δυσκολεύονταν να συμφωνήσουν. Μια άλλη εκδοχή, ακόμα πιο άθλια, εξηγούσε ότι ο Παπανδρέου περίμενε πρώτα να ξεκαθαρίσει ο Καραμανλής τα χουντικά κατάλοιπα για να αναλάβει δράση στο προσκήνιο.
Πίστευα και πιστεύω ακράδαντα ότι ο μεγαλοφυής αυτός πολιτικός επερίμενε τον απαραίτητο χρόνο που θα επέτρεπε να εμφανιστούν τα πρώτα σημεία κόπωσης από την εμφάνιση στον χώρο του κέντρου του παλαιού σχήματος με τα παλαιά πρόσωπα και τις ίδιες ξεπερασμένες ρητορικού χαρακτήρα διακηρύξεις. Ταυτόχρονα περίμενε όσο χρειαζόταν για να κατασταλάξει η πικρία και η απογοήτευση μερικών εκατοντάδων στελεχών αλλά και χιλιάδων πολιτών σε όλη τη χώρα που διαπίστωναν ότι η ανανεωτική τάση στον χώρο της κομμουνιστικής προέλευσης αριστεράς δεν είχε τη δύναμη να απαλλαγεί από τις συναισθηματικές δεσμεύσεις του παρελθόντος και να πει το μεγάλο όχι στους οπαδούς του υπαρκτού σοσιαλισμού και στους κομματικούς γραφειοκράτες.
Οι μεγαλοφυείς αναδεικνύονται όταν ξεφεύγουν από τις ψηφοθηρικές σκοπιμότητες, αδιαφορούν για τις δημοσκοπήσεις και μπορούν να αναγνωρίσουν στα όρια μιας ερημικής και επίπονης διαδρομής την ανατολή του οράματος. Το όραμα του 1974 μερικοί το γιορτάζουμε κρυφά, βαθιά μέσα στην ψυχή μας. Αλλοι το καπηλεύονται. Ο λαός, πιστεύω, έχει αναγνωρίσει και τη μια και την άλλη συμπεριφορά. Περιμένει το διαφορετικό και ως τότε, όπως το 1975, αποφεύγει όπως-όπως το χειρότερο.