Ελληνες Εσωτερικού και Εξωτερικού…

Αγγίζουμε σήμερα ένα από τα ενδιαφέροντα παράδοξα του ελληνισμού: Την ίδια στιγμή που οι Έλληνες επιτυγχάνουν εντυπωσιακά αποτελέσματα όταν εργάζονται και σταδιοδρομούν στο εξωτερικό, αδυνατούν να στήσουν ένα αποτελεσματικό κράτος και μια δίκαιη κοινωνία στην ίδια τους τη χώρα.

Δεν καταφέρνουν καν να συμβιώσουν αρμονικά. Πως εξηγείται το παράδοξο αυτό; Γιατί οι ίδιοι άνθρωποι που επιτυγχάνουν έξω αποτυγχάνουν τόσο οικτρά μέσα στην ίδια τους τη χώρα; (Mε την ευκαιρία και οδηγό πρόσφατο άρθρο του καθ. Στ. Καλύβα με τίτλο "Η φυσική επιλογή και το ελληνικό παράδοξο" στην Καθημερινή).

Μια εξήγηση είναι πως ίσως δεν πρόκειται για τους ίδιους ανθρώπους. Όπως έχουν δείξει πολλές μελέτες οι άνθρωποι που μεταναστεύουν δεν έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά με αυτούς που παραμένουν στον τόπο τους. Οι πρώτοι είναι πιο επιρρεπείς στον ρίσκο ενώ οι δεύτεροι πιο συντηρητικοί.

Μια δεύτερη εξήγηση είναι πως ούτε οι Έλληνες του εξωτερικού είναι τόσο επιτυχημένοι όσο υποστηρίζεται, ούτε οι Έλληνες του εσωτερικού έχουν αποτύχει τόσο οικτρά. Ο καθένας από μας έχει περισσότερες αρετές από όσες νομίζουμε, αλλά μόνο η επιτυχία τις φέρνει στο φως. Σύμφωνα με αυτά τα επιχειρήματα, δεν υπάρχει παράδοξο. Ωστόσο το παράδοξο, κατά γενική πεποίθηση, έχει βάση.

Η πλέον άμεση και προφανής εξήγηση έχει να κάνει με τους θεσμούς που διαμορφώνουν και καθορίζουν τη συμπεριφορά ανθρώπων και κοινωνιών.

Όμως αν το πρόβλημα βρίσκεται στους θεσμούς, τι εξηγεί την διαιώνιση των αποτυχημένων θεσμών, την στιγμή μάλιστα που η διάγνωση του προβλήματος είναι προφανής;

Η βαθύτερη εξήγηση έχει να κάνει με τα ήθη και τις αξίες, ανθρώπων και κοινωνιών που επιτρέπουν, στηρίζουν και εξηγούν τη διαιώνιση των αποτυχημένων θεσμών. Στην Ελλάδα δεν έχουμε θεσμούς γιατί δεν θέλουμε θεσμούς. Εξαντλούμαστε στα, βολικά, ήθη. Τα οποία δεν εννοούμε να αλλάξουμε. Εν προκειμένω, ας συνυπολογίσουμε ότι οι θεσμοί αλλάζουν, αν αλλάζουν, με πολύ σιγανότερους ρυθμούς από τα ήθη.

Τρία χρόνια μετά την εκδήλωση της οικονομικής κρίσης και αφού εν τω μεταξύ έχουν μεσολαβήσει δυο μνημόνια, μια επίσημη χρεοκοπία με την αναδιάρθρωση του χρέους, μια καθαίρεση πρωθυπουργού, μια δικομματική κυβέρνηση υπό τεχνοκράτη πρωθυπουργό, δυο εκλογικές αναμετρήσεις και μια τρικομματική κυβέρνηση, τίποτα δεν φαίνεται να αλλάζει στο πιο κρίσιμο πεδίο της κουλτούρας μας: Αυτό της ασύμμετρης σχέσης μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου, μεταξύ ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας, μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου συμφέροντος. Δεν βάζουμε μυαλό. Μοιάζει σαν να ανυπομονούμε να τελειώσει η κρίση, όχι για να συμπεριφερθούμε διαφορετικά, αλλά για να κάνουμε τα ίδια...

Πρόσφατος διάλογος μεταξύ προμηθευτή και πελάτη του:

-Πελάτης: Απόδειξη, παρακαλώ;

-Προμηθευτής: Τι να την κάνεις μωρέ την απόδειξη; Η στρεβλή σχέση δημόσιου και ιδιωτικού, ανάγλυφη. Αν δεν υπάρχει ατομικό όφελος προς τι η έκδοση της απόδειξης; Η όποια συμμετοχή των μερών στην υποχρεωτική, νόμιμη, τυπική ολοκλήρωση της δοσοληψίας δεν εκλαμβάνεται ως ευθύνη, ως υποχρέωση, ως καθήκον, αλλά μόνο ως μία αυστηρά ατομική οικονομική συναλλαγή, ως τμήμα ιδιωτικού πάρε δώσε.

Κέρβεροι σε ό,τι αφορά τα ιδιωτικά μας, χαλαροί έως και αδιάφοροι για τα δημόσια. Το πρόσφατο επεισόδιο της μαζικής εχθρικής συμπεριφοράς μιας κοινωνίας εναντίον των φορολογικών ελεγκτών δικαιώνει την διαπίστωση του καθ. Γ. Πανούση: Ο καθένας σήμερα "αδικεί, έχοντας συνείδηση δικαίου".

Για να επανέλθουμε όμως στο ελληνικό παράδοξο, που διακρίνει τους Έλληνες σε Έλληνες Εσωτερικού και Έλληνες Εξωτερικού, παραθέτουμε την ενδιαφέρουσα ανάλυση του αμερικανού βιολόγου Eduard Wilson, η οποία επισημαίνεται από τον καθηγητή Καλύβα στο άρθρο του.

Ο Wilson υποστηρίζει ότι η ανθρωπότητα διέπεται από δυο φαινομενικά αντίρροπες δυνάμεις: η μία αφορά τη (γνωστή) φυσική επιλογή των ατόμων και η άλλη τη φυσική επιλογή των ομάδων και συλλογικοτήτων. Από τη μια μεριά τα άτομα που συμπεριφέρονται με επιθετικά εγωιστικό τρόπο αναπαράγονται με μεγαλύτερη επιτυχία, καθιστώντας έτσι μακροπρόθεσμα κυρίαρχο τον επιθετικό εγωισμό εις βάρος της αλτρουιστικής συμπεριφοράς, που σιγά αλλά σταθερά περιθωριοποιείται. Από την άλλη όμως ομάδες που αποτελούνται από άτομα που λειτουργούν με αλτρουιστικό τρόπο κατορθώνουν να επιβιώνουν με μεγαλύτερη επιτυχία σε σχέση με τις ομάδες εκείνες που αποτελούνται από εγωιστικά άτομα.

Τη σύγκρουση αυτή ανάμεσα στις δυνάμεις του εγωισμού και του αλτρουισμού μπορούμε να την παρατηρήσουμε, ακριβώς, στον τρόπο που είναι οργανωμένες οι κοινωνίες. Κάποιες κοινωνίες, όπως εκείνες της Ανατολικής Ασίας, έχουν κατορθώσει ένα τρόπο λειτουργίας που είναι ιδιαίτερα συνεκτικός, επιτυγχάνοντας κοινωνικά άλματα, αλλά καταβάλλοντας συγχρόνως ένα όχι ευκαταφρόνητο τίμημα, καθώς προάγουν έναν ισχυρότατο κοινωνικό κομφορμισμό που συνθλίβει, μαζί με τον εγωισμό, την ατομικότητα και τη δημιουργικότητα των ατόμων.

Από την άποψη αυτή το παράδειγμα των σκανδιναβικών κοινωνιών είναι χαρακτηριστικό. Εκεί έχει επικρατήσει ως κεντρική κοινωνική αξία η ιδέα πως τα άτομα δεν πρέπει να ξεχωρίζουν και πως η κοινωνία πρέπει να πατάξει την τάση των ανθρώπων για διάκριση. Πρόκειται για μια αξία που έχει κωδικοποιηθεί ως νόμος του Jante. Είναι ένα υπόδειγμα ομαδικής συμπεριφοράς το οποίο αντιτίθεται στην ατομική υπεροψία, χαρακτηρίζοντάς την ανάρμοστη και ανάξια λόγου.



Υπάρχουν δέκα κανόνες που με ελαφρούς τονισμούς δεν κάνουν άλλο από το να εκφράζουν την κυρίαρχη παραγγελία της πρότασης: "Μην νομίζεις ότι είσαι κάτι πιο σπουδαίο ή κάτι καλύτερο από εμάς". Με όρους πολιτικής οικονομίας θα λέγαμε ότι κάτω από το Jante δεν υπάρχει η "αόρατος χειρ" η οποία αυτομάτως θα μετατρέψει τον ατομικό ορθολογισμό της μεγιστοποίησης του ιδιωτικού συμφέροντος σε κοινωνικό ορθολογισμό- όφελος.

Προφανώς αυτό είχε στο μυαλό του ο Γκορ Βιντάλ όταν έγραφε: "Ως αμερικανοί έχουμε να μάθουμε πολλά από την Σκανδιναβία και πολλά να αποφύγουμε από τη Μεσόγειο".

Που καταλήγουμε; Ο Wilson υποστηρίζει πως η ανθρωπότητα πορεύεται ανάμεσα στη φυσική επιλογή των ατόμων και στη φυσική επιλογή των ομάδων και συλλογικοτήτων και πως η ανθρώπινη ιστορία δεν είναι τίποτα άλλο από την πάλη μεταξύ τους, αλλά και τη σύνθεση που προκύπτει από την πάλη αυτή.

Σύμφωνα λοιπόν με την παραπάνω θεωρία, οι Έλληνες επιτυγχάνουν έξω γιατί λειτουργώντας εγωιστικά σε κοινωνίες με ισχυρή συνοχή καταφέρνουν να προσπορίζονται σημαντικά οφέλη. Αντίθετα όταν βρεθούν μόνοι μεταξύ τους, "βγάζουν τα μάτια τους" και η ίδια αυτή εγωιστική ροπή οδηγεί αναπόφευκτα στην κοινωνική διάλυση.

Σε κατάληξη: Η πρόκληση για τις κοινωνίες με ισχυρή συνοχή είναι η ενσωμάτωση των εγωιστικών μονάδων στο αξιακό τους σύστημα χωρίς τη θυσία της δημιουργικότητάς τους, όσο για τις κατακερματισμένες κοινωνίες η πρόκληση είναι να εντοπίσουν μέσα τους τις δυνάμεις που θα οδηγήσουν στη δημιουργία των θεσμών εκείνων που θα τους εξασφαλίσουν την απαραίτητη συνοχή.

Γ. Κωστούλας